BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU KURALI
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalı; ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu denir. Kalın ünlüler: a,ı,o,u İnce ünlüler: e,i,ö,ü
Örnek: çöpçüler: uyar Çünkü, tüm sesli harfler (ö,ü,e) ince olduğu için. Örnek: sarılık: uyar Çünkü, tüm sesli harfler (a,ı,ı) kalın olduğu için.
Örnek: aniden: uymaz Çünkü, kelime içinde hem ince (e,i) hem de kalın (a) sesli harfler olduğu için. Ya hepsi kalın ünlü olmalı ya da hepsi ince ünlü olmalı.
NOT: Tek heceli ve birleşik kelimelerde bu kural aranmaz.
Örnek: saç, tek, dert, dört: aranmaz Kadıköy, Hanımeli, aslanağzı: aranmaz
NOT: -(i)yor, -ken, -ki, -daş, -leyin, -(i)mtırak, -ki ekleri büyük ünlü uyumunu genelde bozar. Örnek: akşamki, yatarken, yeşilimtırak, geliyor, sabahleyin, meslektaş
ADLAR—İSİMLER
Canlı veya cansız varlıkları belirten sözcüklere ad (isim) denir.
Örnek: kazak, halı, radyo, aslan, ağaç, çocuk,…
|
ADLAR |
||
|
1- Varlıklara Verilişine Göre |
2-Varlıkların Oluşlarına Göre |
3-Varlıkların Sayılarına Göre |
|
1- Özel Adlar |
1- Somut Adlar ( Madde Adları) |
1- Tekil Adlar |
|
2- Tür Adları |
2– Soyut Adlar ( Mana Adları) |
2- Çoğul Adlar |
|
|
3- Topluluk adları |
|
A-)Varlıklara Verilişlerine Göre:
Özel Adlar: Dünyada eşi benzeri olmayan, tek olan varlıklara verilen adlara özel adlar denir.
Örnek: Cuma günü İstanbul’a kar yağdı. En yakın arkadaşım Erdem hasta olmuştu.
Elazığ, Öznur , Adem, Akşemsettin İÖO, …
Başlıca özel adlar:
Kişi ad ve soyadları ile unvan ve lakaplar: İbrahim Gür, Öğretmen Sümeyye, Adem Bey Ülke, millet, dil, din adları: Türkiye, Türk, Türkçe, İslam, …….
Şehir, mahalle, cadde, sokak, dağ, deniz adları : Ağrı, Mevlana Mah. Kadir Sok. Köse Dağı, Ege Denizi…: Hayvanlara verilen adlar: Minnoş, Karakaçan, Karabaş, Sarı Kız,…..
Kurum ve kuruluş adları: Elazığ Lisesi, Devlet Karayolları,……
Kitap, gazete, dergi adları: Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler, Bilim Çocuk,…………
UYARI: Çoğul ekler (-ler, -lar) dışında özel adlara gelen çekim ekleri, kesme işareti ile ayrılarak yazılır. Yapım eki “-li, -lik, -siz, -ci” ekleri ise ada bitişik yazılır.
Tür Adları(Cins Adlar): Aynı türden olan varlıklara verilen adlara tür adları (cins adlar) denir.
Örnek: Annem üç kilo portakal aldı.
Erik, kiraz, maymun, inek , tahta, sıra, kağıt, ördek, ağaç….
B-)Varlıkların Oluşlarına Göre:
Somut adlar (Madde Adları): Beş duyu organımızla ( burun, kulak, dil, göz, deri) varlığını algılayabildiğimiz varlıklara verilen adlara somut adlar (madde adları) denir.
Örnek: Anahtar; görebiliriz, dokunabiliriz
gül: görebiliriz, dokunabiliriz, koklayabiliriz.
araba: görebiliriz, dokunabiliriz
Tuz: tadabiliriz, dokunabiliriz
Soyut Adlar (Mana Adları): Beş duyu organımızla algılayamadığımız fakat varlığına inandığımız kavramlara verilen adlara Soyut adlar ( mana adları) denir.
Örnek: Mutluluk: dokunamayız, göremeyiz, tadamayız.
Sevgi: göremeyiz, dokunamayız, tadamayız.
Korku: göremeyiz, dokunamayız, tadamayız.
Heyecan: göremeyiz, dokunamayız, tadamayız.
C-)Varlıkların Sayılarına Göre:
Tekil adlar: Aynı türden bir tek varlığı bildiren adlara tekil adlar denir.
Örnek: tablet, ev, laboratuvar, koltuk, helikopter, havuz, çay, okyanus, nehir, …
Çoğul Adlar: Aynı türden birden çok varlığı bildiren adlara çoğul adlar denir.
Sözcükler “-ler, -lar” ekleriyle çoğul yapılır.
Örnek: kediler, sınıflar, yıldızlar, evler, binalar……
Topluluk Adları: Tekil olmasına rağmen birden çok varlığı bildiren adlara topluluk adları denir.
Örnek: meclis, ordu, halk, grup, küme, alay, tabur….
Önemli Not: Topluluk adı da çoğul eki alabilir.
Örnek: aileler, sürüler, ormanlar, takımlar, …………………………………………………
İSMİN HALLERİ
İsimlerin cümle içerisinde yüklenecekleri görev ve anlamları belirleyen hâl ekleri, daha ayrıntılı bir ifade ile “Türkçe’de ismin hâlleri; sözcükleri belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâli ile hâl eki almış durumlarından her biridir. “ olarak tanımlanabilir.
İsmin belli başlı beş hâli bulunmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibi açıklanabilir:
1-)Yalın Hal: İsmin ek almamış halidir.
Örnek: deniz, defter, kalem, üzüm…
2-)Belirtme (-i) Hali: İsmin “-i,-ı,-u,-ü” eklerinden birini almış haline denir.
Örnek: denizi, sınıfı, okulu, üzümü…
3-)Yönelme (-e) Hali: İsmin “-e,-a “eklerinden birini almış haline denir.
Örnek: denize, deftere, yola, sıraya
4-) Bulunma (-de) Hali: İsmin “-de,-da,-te,-ta” eklerinden birini almış haline denir.
Örnek:denizde, kapıda, kapakta…
5-) Çıkma, Ayrılma, Uzaklaşma (-den) Hali:İsmin “-den,-dan,-ten,-tan” eklerinden birini almış haline denir.
Örnek:denizden, kapıdan, kapaktan…