Deyim ve Atasözleri Konu Anlatımı

Deyim ve Atasözleri Konu Anlatımı ve Örnek Cümleler

Deyim ve atasözleri konusunun anlatımını ve konu başlıklarıyla ilgili örnek cümle ve kullanımları buradan okuyabilirsiniz.

DEYİMLER

Belli bir durumu, belli bir kavramı göstermek için kullanılan öz anlamından az çok ayrı bir anlam taşıyan, kalıplaşmış, halkın ortak dil ürünü olan sözlere deyim denir.

Örnek :

İçine ateş düşmek

Pabucu dama atılmak

Yüreği ağzına gelmek

İki gözü iki çeşme

Deyimlerin Özellikleri

 #  Deyimler, kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez ve bir sözcüğün yerine eş anlamlısı getirilemez.

Örnek :

Sözgelimi “Ayıkla pirincin taşını” yerine “Seç pirincin taşını” denmez ya da “Pirincin taşını ayıkla” gibi deyimi oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez.

 #  Deyimler, değişik kip ve kişi ekleriyle çekime girebilirler. Örnek :

   Kendini naza çek(mek)

   Kendini naza çek(iyor)

   Kendimi naza çek(tim)

   Kendilerini naza çek(erler)

 #  Deyimi oluşturan sözcüklerin arasına başka söz grupları girebilir. Bu tip kullanımlarda deyim gözden kaçırılmamalıdır.

Örnek :

Gözü vitrinde duran kırmızı elbiseye takıldı.

 #  Deyimler genel kural bildirmez, yol gösterip öğüt vermez. Yalnızca bir durumu en kısa yoldan ve en etkili bir biçimde anlatmaya yarar. Deyim, bu yönüyle atasözünden ayrılır.

Örnek :

Deyimler Anlamları ve Kuruluşları (Biçimleri) yönünden iki gurupta incelenir.

1- Anlamlarına Göre Deyimler

 A-  Gerçek Anlamlı Deyimler

Bazı deyimlerde  sözcükler gerçek anlamlıdır. Deyimin iletmek istediği durumu, deyimi oluşturan sözcüklerin anlamlarıyla düşünürüz. Bu tür deyimlerde anlatım güzelliği düşünülmez. Bunlar, Bir kavramı belirtir.

Örnek :

Alan razı satan razı

Ne var ne yok? 

Olur şey değil! 

Nerde akşam orda sabah.

İsmi var cismi yok 

Yükte hafif pahada ağır.

 B-  Mecaz Anlamlı Deyimler

Deyimlerde genel olarak deyimi oluşturan sözcüklerin çoğu ya da tümü gerçek anlamından uzaklaşarak tamamen farklı bir durumu ya da kavramı anlatmak üzere kullanılır. Dilimizde deyimler genel olarak mecaz anlam taşır.

Mecaz anlamlı deyimlere örnekler ve anlamları:

Deyim	Anlamı
Diline dolamak	Sürekli aynı şeyi söylemekle, dil arasında bir bağlantı var
Kulak misafiri olmak	Dinlemek
Göz gezdirmek	Bakmak
Ayaklarına kara sular inmek	Yürümekten yorulmak
Baş göz etmek	Evlendirmek
Burnu sürtülmek	Taşkın davranışların cezasını çekip ılımlı olmak
Can damarına basmak	Bir şeyin en önemli noktası üzerinde durmak
Burnunun direği sızlamak	Çok üzülüp acımak
Çamur atmak	Bir kimseyi lekelemeye çalışmak
Yaş tahtaya basmak	Tedbirsizlik edip sonu tehlikeli işe girişmek

 2- Yapılarına (Biçimlenişlerine Göre) Deyimler

Deyimler kalıplaşmıştır. Belli bir söyleyiş biçimi kazanmışlardır. Bir deyimin söylenişi her yerde  aynıdır. Hem biçimce hem anlamca son söyleyiş biçimini almışlardır.

 #  Kimi deyimler yargı (cümle) biçiminde ya da ikili yargılı olarak kurulmuştur.

Örnek :

Atı alan Üsküdar’ı geçti.

Hamama gider kurnaya, düğüne gider zurnaya aşık olur.

Hem suçlu hem güçlü

Geçti Bor’un pazarı, sür eşeğini Niğde’ye

 #  Kimi deyimler öykücük ya da konuşma biçimindedir.

Örnek :

Deveye, “Boynun eğri” demişler, “Nerem doğru ki!” demiş.

Tencere dibin kara

Seninki benden kara

 #  Deyimler genel olarak mastar biçimindedir.

Örnek :

Gönül koymak

İçi burkulmak  

Kapı dışarı etmek 

Muradına ermek

Ödü patlamak

Öküzün altında buzağı aramak

 #  Bazı deyimler, sözcük öbeği (tamlama) biçiminde kalıplaşmıştır.

Örnek :

 #  Deyimler, genel olarak birden çok sözcüğün kalıplaşmasından oluşur. Ancak tek sözcükten oluşan deyimler de vardır.

Örnek :

 #  Kimi deyimler ise ikileme biçiminde kurulurlar.

Örnek :

ATASÖZLERİ

Uzun deneyimler ve gözlemler sonucu oluşmuş, yol gösterici, genel kural biçiminde kalıplaşan, toplumca benimsenen ve anonim bir nitelik taşıyan özlü sözlerdir.

Atasözlerinin Biçim Özellikleri :

 #  Deyimler gibi atasözleri de kalıplaşmıştır. Sözcüklerin yerleri değiştirilmez ve bir sözcüğün yerine eş anlamlısı getirilemez.

Örnek :

Ak akçe kara gün içindir. 

Kız beşikte, çeyiz sandıkta.

 #  Atasözleri kısa ve özlüdür, az sözle geniş bir düşünce ifade edilir.

Örnek :

Aç ayı oynamaz.

Su yatağını bulur.

Baş kes, yaş kesme. 

Boğaz kırk boğumdur.

Çivi çiviyi söker.

 #  Atasözleri genel olarak bir yargı (cümle) biçiminde kurulmuştur.

Örnek :

İt ürür kervan yürür.

İyilik eden, iyilik bulur.

Ölmüş eşek kurttan korkmaz.

Kardeş kardeşi bıçaklamış, dönmüş yine kucaklamış.

Kavgada yumruk sayılmaz.

 #  Atasözleri genel olarak geniş zaman kipinin üçüncü tekil kişisiyle ya da emir kipinin ikinci tekil kişisiyle çekimlenmiştir.

Örnek :

Önce düşün, sonra söyle.                     (II. tekil kişi emir kipi)

Pilav yiyen kaşığını yanında taşır.          (Geniş zaman kipi, III. tekil kişi)

 #  Atasözlerinde genel olarak uyaklı ve uyumlu sesler ve sözcükler vardır.

Örnek :

Pekmezi küpten, kadını kökten al.

Sabreden derviş, muradına ermiş.

Sen dede ben dede, bu atı kim tımar ede?

Atasözlerinin Anlam Özellikleri

 Gerçek Anlamlı Atasözleri 

 #  Atasözlerinin bir bölümü gerçek anlamlıdır. Yani atasözünün iletmek istediği düşünceyi onu oluşturan sözcüklerin anlamları düşündürür.

Örnek :

Çok yaşayan bilmez, çok gezen bilir.  

Allah bilir ama kul da sezer.

Al malın iyisini çekme tasasını.

Bugünün işini yarına bırakma.  

At, yiğidin yoldaşıdır.

 Mecaz Anlamlı Atasözleri 

 #  Atasözleri genellikle mecaz anlamlıdır. Yani atasözlerinin iletmek istediği anlam, sözcüklerin gerçek anlamlarından tamamen bağımsızdır.

Örnek :

Mum, dibine ışık vermez.

Altın, eli bıçak kesmez. 

Kaynayan kazan kapak tutmaz.

Göç dönüşü topal eşek öne geçer.

Etle tırnak arasına girilmez. 

Eşeği dama çıkartan yine kendi indirir.

 #  Bazı atasözleri ilettiği yargı yönünden karşıtlık ya da çelişki gösterir.

Örnek :

KARŞIT

İyilik eden iyilik bulur.

İyiliğe iyilik olsaydı, koca öküze bıçak olmazdı.

ÇELİŞKİLİ

İti an çomağı hazırla.

İyi insan lafının üstüne gelir

 #  Atasözlerinde ahenk ve söz sanatları da vardır.

Örnek :

Atasözleri	Söz Sanatları
Alet işler, el övünür.	Mürsel-mecaz
Güvenme varlığa, düşersin darlığa	Tezat-karşıtlık
Elin ağzı torba değil ki büzesin.	Benzetme
El eli yıkar, iki elde yüzü yıkar.	Tekrir
Dökme suyla değirmen dönmez.	Kinaye